پیش از آنکه بتوانیم بهترین کتاب‌های روانشناسی را انتخاب کنیم یا یک متخصص سلامت روان مورد اعتماد را بشناسیم، ضروری است که ریشه‌های دانشی را که امروز با آن سروکار داریم، درک کنیم. روانشناسی نوین در ایران بر شانه‌ی نسلی از پیشگامان استوار شده است که نه تنها دانش روز را به کشور منتقل کردند، بلکه با تأسیس نهادهای آکادمیک و حرفه‌ای، ساختار این علم را معماری نمودند. این مسیر، داستان یک تحول عمیق است؛ گذار از فلسفه‌ی «علم‌النفس» به یک علم تجربی و حرفه‌ای قانون‌مند که با افزایش آگاهی عمومی نسبت به اهمیت سلامت روان، افق روشنی را ترسیم می‌کند.
این فرآیند به سادگیِ واردات مفاهیم غربی نبود؛ بلکه تلاشی برای بومی‌سازی و نهادسازی بود که با دغدغه‌مندی نسبت به نیازهای جامعه‌ی ایران همراه شد. چهره‌هایی چون دکتر علی‌اکبر سیاسی، دکتر پریرخ دادستان، دکتر سعید شاملو و دکتر محمدنقی براهنی به حق ستون‌های اصلی این بنای علمی را برپا کردند. هدف از این گزارش تحلیلی، صرفاً معرفی این افراد نیست، بلکه درک تأثیر عمیق آن‌ها بر منابع و کتاب‌هایی است که امروز به عنوان منبع درسی یا راهنمای تخصصی در دسترس ما قرار دارد؛ محتوایی که ما را برای انتخاب آگاهانه‌ی کتاب‌های مرجع توانمند می‌سازد.
کدام شخصیت‌ها چهار ستون اصلی روانشناسی نوین ایران را بنا نهادند؟
تحلیل دستاوردهای نسل اول نشان می‌دهد که چهار شخصیت برجسته، نقشی کلیدی در پایه‌گذاری چهار حوزه‌ی اصلی روانشناسی ایفا کردند: روانشناسی عمومی و آکادمیک، روانشناسی تحولی، روانشناسی بالینی و روان‌سنجی. آشنایی با زندگی و دستاوردهای هر یک از این معماران، درک عمیق‌تری از مسیر شکل‌گیری این علم در کشور به دست می‌دهد.
۱. دکتر علی‌اکبر سیاسی؛ آیا پدر روانشناسی جدید ایران یک متخصص علوم سیاسی بود؟
دکتر علی‌اکبر سیاسی (۱۲۷۴-۱۳۶۹) به عنوان یکی از تأثیرگذارترین چهره‌های فرهنگی و علمی تاریخ معاصر ایران، به حق پدر روانشناسی جدید ایران لقب گرفت. او که از نخستین دانشجویان اعزامی به اروپا بود، پس از تحصیل در رشته علوم سیاسی، به روانشناسی علاقه‌مند شد و در سال ۱۳۰۹ موفق به دریافت درجه‌ی دکتری در این رشته از دانشگاه سوربن فرانسه گردید. نقش نهادی دکتر سیاسی فراتر از یک استاد دانشگاه بود؛ او از بنیان‌گذاران اصلی دانشگاه تهران و ششمین رئیس این دانشگاه بود که با تلاش‌هایش، استقلال آکادمیک دانشگاه را از وابستگی کامل به ساختار دولتی رقم زد. این استقلال، فضای لازم برای رشد علوم نوین از جمله روانشناسی را فراهم آورد.
میراث علمی او شامل تألیف و ترجمه‌ی کتاب‌های مرجعی است که برای دهه‌ها منابع اصلی درسی دانشجویان بودند. آثاری چون «علم‌النفس یا روانشناسی از نظر تربیت» و «اصول روانشناسی» از تألیفات مهم او هستند. با این حال، کتاب «نظریه‌های شخصیت یا مکاتب روانشناسی» او جایگاهی ویژه دارد. این کتاب که همچنان تجدید چاپ می‌شود، برای اولین بار به شکلی نظام‌مند، مکاتب بزرگ روانشناسی از جمله نظریه‌های تحلیلی فروید و یونگ و روانی-اجتماعی آدلر را به جامعه علمی ایران معرفی کرد و برای هر کسی که به دنبال درک اصول نظریه شخصیت است، یک منبع اصلی به شمار می‌آید.
۲. دکتر پریرخ دادستان: چرا او بنیان‌گذار روانشناسی تحولی و مادر روانشناسی ایران نامیده می‌شود؟
دکتر پریرخ دادستان (۱۳۱۲-۱۳۸۹)، ملقب به مادر روانشناسی ایران، چهره‌ای بی‌نظیر است که دانش روانشناسی تحولی (رشد) را در ایران بنیان نهاد. او در ۱۶ سالگی به عنوان تنها زن پذیرفته‌شده در آزمون اعزام دانشجو به خارج از کشور، راهی ژنو، سوئیس شد و ژان پیاژه، از برجسته‌ترین روانشناسان قرن بیستم، شخصاً راهنمایی رساله دکتری او را در رشته روانشناسی ژنتیک بر عهده گرفت. هرچند پیاژه به او پیشنهاد تصدی ریاست مرکز شناختی نیویورک را داد، اما او با عشقی عمیق به وطن بازگشت.
رویکرد علمی دکتر دادستان کاملاً نوآورانه بود. او به عنوان بنیان‌گذار روانشناسی تحولی، یکی از معدود نظریه‌پردازان بین‌المللی بود که به تبیین «روانشناسی مرضی از دیدگاه تحولی» پرداخت. این دیدگاه، اختلالات روانی را پدیده‌هایی منفک از مسیر رشد انسان نمی‌داند، بلکه آن‌ها را در چهارچوب فرآیندهای پویای رشد زیستی، شناختی و اجتماعی تحلیل می‌کند. آثار او، به‌ویژه کتاب‌های سه‌جلدی «روانشناسی مرضی تحولی: از کودکی تا بزرگسالی» و کتاب «روانشناسی تحولی: گزیده‌ای از بزرگترین نظام‌ها»، به منابع اصلی و کلاسیک در دانشگاه‌های ایران تبدیل شده‌اند.
۳. دکتر سعید شاملو: آیا تأسیس اولین کلینیک مشاوره در ایران نشانه‌ی تبدیل روانشناسی به یک حرفه کاربردی بود؟
پروفسور سعید شاملو (۱۳۰۸-۱۳۸۳)، که به حق بنیان‌گذار روانشناسی بالینی در ایران لقب گرفته است، نقشی محوری در تبدیل روانشناسی از یک رشته نظری به یک حرفه بالینی و کاربردی ایفا کرد. او تحصیلات عالی خود را در روانشناسی بالینی و فوق دکتری در روان‌درمانی در ایالات متحده به پایان رساند. پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۰، دکتر شاملو در سال ۱۳۴۴، اولین «کلینیک مرکز مشاوره و راهنمایی» را در دانشگاه تهران تأسیس کرد. این اقدام، گامی حیاتی در ارائه خدمات روانشناختی در محیطی آکادمیک بود و روانشناسی را از یک رشته صرفاً نظری به یک حرفه خدماتی تبدیل کرد.
علاوه بر این، او اولین دوره‌های تحصیلات تکمیلی روانشناسی بالینی را در ایران راه‌اندازی کرد و به تربیت نسلی از متخصصان بالینی پرداخت. میراث علمی دکتر شاملو شامل تألیف و ترجمه‌ی چندین کتاب کلیدی است که به منابع اصلی این رشته در ایران تبدیل شده‌اند. آثاری چون «روانشناسی بالینی»، «آسیب‌شناسی روانی» و «مکاتب و نظریه‌های شخصیت» دانش نظری و عملی را برای هزاران دانشجو و متخصص فراهم آورده‌اند.
۴. دکتر محمدنقی براهنی: اهمیت بومی‌سازی آزمون‌های روانشناختی در چیست؟
دکتر محمدنقی براهنی (۱۳۱۱-۱۳۸۱)، که از او به عنوان پدر روان‌آزمایی ایران یاد می‌شود، نقشی حیاتی در ایجاد زیرساخت‌های علمی روان‌سنجی و انتقال دانش روز دنیا به ایران ایفا کرد. روان‌آزمایی، شاخه‌ای از روانشناسی است که به طراحی، اجرا و تفسیر آزمون‌های روانشناختی برای سنجش ویژگی‌هایی چون هوش، شخصیت و استعداد می‌پردازد و در مقابل سنجش‌های شهودی فاقد اعتبار و روایی قرار می‌گیرد.
مهم‌ترین سهم دکتر براهنی در دو حوزه متمرکز بود: ترجمه متون بنیادین و بومی‌سازی ابزارهای سنجش. ترجمه گروهی کتاب «زمینه روانشناسی هیلگارد» که با نظارت و ویراستاری دقیق او انجام شد، برای دهه‌ها به عنوان معتبرترین و پرکاربردترین منبع درسی روانشناسی عمومی در دانشگاه‌های کشور شناخته می‌شد. علاوه بر این، او نخستین گام‌های عملی را برای تهیه هنجارهای ایرانی آزمون‌های شناختی معتبر جهانی، به ویژه «مقیاس‌های هوش وکسلر»، برداشت. این اقدام، استفاده از ابزارهای سنجش روانشناختی را در ایران علمی و استاندارد کرد و آن را از حالت سلیقه‌ای خارج نمود.
نقش متخصصان نسل بعد در توسعه‌ی تخصصی روانشناسی و مشاوره در ایران چگونه بود؟
پس از دوره‌ی بنیان‌گذاری، نسل‌های بعدی متخصصان ایرانی به بلوغ و تنوع‌بخشی این علم در کشور پرداختند. این دوره شاهد ظهور تخصص‌های دقیق‌تر و تلاش برای انطباق نظریه‌ها با بافت فرهنگی ایران بود.
۵. دکتر محمود منصور و دکتر شکوه نوابی‌نژاد: آیا تأثیر مستقیم ژان پیاژه بر ایران تنها به یک نفر ختم می‌شود؟
استاد ممتاز دانشگاه تهران، دکتر محمود منصور، یکی دیگر از شاگردان برجسته‌ی ژان پیاژه در دانشگاه ژنو است. حضور همزمان او و دکتر دادستان به عنوان شاگردان پیاژه، جریان قدرتمند روانشناسی تحولی و شناختی را در ایران تثبیت کرد. کتاب‌های تألیفی او، به‌ویژه «روانشناسی ژنتیک: تحول روانی از تولد تا پیری»، از منابع اصلی روانشناسی رشد در ایران به شمار می‌روند.
در حوزه‌ی مشاوره، دکتر شکوه نوابی‌نژاد، ملقب به مادر مشاوره ایران، از بنیان‌گذاران رشته مشاوره در کشور است. او با تألیف و ترجمه‌ی ۲۹ عنوان کتاب، به شکل‌گیری هویت علمی و حرفه‌ای رشته مشاوره کمک شایانی نمود. آثار او به طور خاص بر مسائل زنان و خانواده متمرکز بود، از جمله «مشاوره ازدواج و خانواده درمانی».
۶. دکتر نصرت پزشکیان: آیا یک متخصص ایرانی-آلمانی توانست یک مدل درمانی با ریشه‌های شرقی را به جهان معرفی کند؟
دکتر نصرت پزشکیان (۱۹۳۳-۲۰۱۰)، روانپزشک و روان‌درمانگر ایرانی-آلمانی، نمونه‌ای برجسته از نوآوری و صدور یک مدل درمانی از ایران به جهان است. او بنیان‌گذار رویکرد درمانی «روان‌درمانی مثبت‌نگر» (Positive Psychotherapy) است که شهرتی جهانی دارد. این روش بر خلاف بسیاری از رویکردهای غربی که بر آسیب‌شناسی تمرکز دارند، بر نگرش مثبت به طبیعت انسان و ظرفیت‌های بالقوه او متمرکز است. ویژگی منحصربه‌فرد این رویکرد، استفاده از داستان‌ها، تمثیل‌ها و حکمت شرقی و ایرانی به عنوان ابزاری درمانی است که آن را به یک مدل بین‌فرهنگی تبدیل کرده است. این مدل نشان می‌دهد که چگونه می‌توان از گنجینه‌ی فرهنگی بومی برای درمان‌های روانشناختی بهره گرفت.
چرا درک نهادهای کلیدی برای اعتماد به خدمات روانشناسی حیاتی است؟
تکامل ساختاری حرفه‌ی روانشناسی در ایران، نقطه‌ی عطفی در گذار این رشته از یک حوزه‌ی صرفاً آکادمیک به یک حرفه‌ی اجتماعی، قانون‌مند و پاسخگو بود. تأسیس انجمن‌های علمی و پس از آن، سازمان نظام روانشناسی، نشان‌دهنده‌ی مسیری طولانی برای به رسمیت شناخته شدن روانشناسی به عنوان یک حرفه مستقل و نیازمند قانون‌گذاری است.
تفاوت میان انجمن روانشناسی و سازمان نظام روانشناسی در چیست؟
انجمن روانشناسی ایران (IPA) به عنوان قدیمی‌ترین و یکی از معتبرترین نهادهای علمی در این حوزه، نقشی محوری در انسجام جامعه آکادمیک و علمی روانشناسی کشور داشته است. ایده اولیه تأسیس این انجمن نخستین بار در سال ۱۳۴۴ توسط دکتر علی‌اکبر سیاسی مطرح شد و هدف اصلی آن گسترش و ارتقاء علم روانشناسی است که از طریق برگزاری کنگره‌های ملی و انتشار نشریات علمی انجام می‌پذیرد.
در مقابل، سازمان نظام روانشناسی و مشاوره، مهم‌ترین گام در جهت قانون‌مند کردن و استانداردسازی خدمات سلامت روان در ایران بود. این سازمان به موجب قانون مصوب مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۲ به عنوان یک سازمان غیردولتی و مستقل تأسیس شد. وظایف کلیدی این سازمان شامل صدور شماره نظام و پروانه فعالیت حرفه‌ای برای روانشناسان و مشاوران واجد شرایط، نظارت بر کیفیت خدمات ارائه شده و رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه‌ای است. تفاوت اصلی آن با انجمن در این است که انجمن یک نهاد علمی-پژوهشی است، اما سازمان نظام یک نهاد قانونی-نظارتی برای فعالیت‌های بالینی و حرفه‌ای محسوب می‌شود. از این رو، برای اطمینان از اعتبار یک متخصص، داشتن شماره نظام و پروانه فعالیت حرفه‌ای او حیاتی است.
